فرونشست زمین، تهدیدی جدّی برای گرگان
شاید تا ده سال پیش، وقوع سیل‌های متعدد، آتش‌سوزی‌های گسترده و همچنین زمین‌لرزه‌های بزرگ و مخرب، مهم‌ترین مخاطرات استان گلستان به حساب می‌آمدند و در بررسی‌های حادثه‌خیری این استان بیشترین وزن را به خود اختصاص می‌دادند. در نتیجه، شناسایی، ارزیابی و کنترل مخاطرات یادشده اغلب در کانون توجّه پژوهش‌گران، کارشناسان و مدیران این استان قرار داشته است. اظهارات مدیر کل مدیریت بحران استان گلستان در سال 1393 نیز هشداری نسبت به همین مخاطرات و تهدیدات بوده است: "سیل، آتش‌سوزی، خشک‌سالی و زلزله مهم‌ترین تهدیدهایی هستند که ما در استان با آن‌ها روبه رو هستیم و نیازمند توجه بسیاری هستند" [خبرگزاری مهر، ۳ آذر ۱۳۹۳].
اما با گذشت تنها چند سال پدیده فرونشست که از آن به عنوان زلزله خاموش نیز تعبیر می‌شود، در مباحث مربوط به مخاطرات استان گلستان راه پیدا کرد و مسئولان استان در مصاحبه‌ها و بیانات خود به احتمال رخداد این پدیده اشاره کردند. برای مثال، معاون حفاظت و بهره‌برداري شركت آب منطقه‌اي در سال 1395 علی‌رغم بيان اين‌كه در گلستان هنوز پديده فرونشست زمين وجود ندارد، اظهار داشت: "ولي از 97 درصد آبخوان‌هاي استان استفاده مي‌شود كه اين مسئله به همراه خشكسالي و كاهش سطح مخازن، امكان خطر در آينده را فراهم كرده است" [خبرگزاری ایرنا، ۲۵ اسفند ۱۳۹۵]. همچنین، مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان نیز در سال 1397 اعلام کرد: "۹۵ درصد آب‌های زیرزمینی در گلستان مورد استفاده قرار می‌گیرد که اگر جلوی آن گرفته نشود در استان دچار فرونشست زمین خواهیم شد" [خبرگزاری مهر، ۴ تیر ۱۳۹۷].
اما در حال حاضر بر اساس نتایج و یافته‌های مطالعات و بررسی‌های مختلف به خوبی روشن شده است که فرونشست زمین در ردیف مخاطرات مهم و جدی استان گلستان قرار دارد. مخاطره‌ای که مدیریت و کنترل آن مستلزم پایش مستمر، گردآوری و تحلیل داده‌ها با روش‌های دقیق از جمله روش‌های ژئودتیکی، ژئودینامیکی و سنجش از دور است.
تحقیقی درباره پدیدة فرونشست زمین در غرب استان گلستان با بکارگیري روش تداخل‌سنجی راداري و با استفاده از تصاویر راداري Envisat انجام گردید که نتایج آن در بهار 1397 در مجله آمایش جغرافیایی فضا (فصلنامه علمی- پژوهشی دانشگاه گلستان) منتشر شد. در این مطالعه، تداخل‌نگاشت حاصل از مجموعه تصاویر راداری مربوط به بازه زمانی 1385.11.6 تا 1388.9.20 (به مدت 34 ماه و 15 روز) نشان داد که منطقه‌ای در محدودة شمال شهر گرگان با روند تقریبی شرقی ـ غربی (مطابق با روند گسل خزر) در حال فرونشست است. در این بررسی، میزان فرونشست در منطقه مورد مطالعه طی دوره زمانی گفته‌شده حدود 4.8 سانتی‌متر محاسبه و اعلام گردید. البته، این مقدار از میزان فرونشست حاصل از مطالعات انجام‌شده با استفاده از سیستم تعیین موقعیت جهانی (GPS) کمتر بوده است. علاوه بر این، بررسی نمودارهاي بارش سالیانه در این تحقیق نشان داد که منطقۀ مورد نظر کمترین بارش را در بازه زمانی مورد مطالعه (یعنی اواخر 1385 تا اواخر 1388) تجربه کرده است. همچنین نمودارهاي تغییر سطح آب‌های زیرزمینی در دو ایستگاه گرگان و انجیرآب، واقع در محدودة شمال شهر گرگان که سیگنال فرونشست در آن مشاهده شد، نشان داد که در بازه زمانی 1385 تا 1389 تراز سطح آب زیرزمینی گرگان علی‌رغم نوسانات فصلی داراي روند نزولی بوده است. در این مطالعه، بر اساس همبستگی تغییرات ارتفاعی سطح زمین با تغییرات سطح ایستابی، اُفت سطح آب‌های زیرزمینی به عنوان یکی از عوامل عمده فرونشست زمین در این منطقه معرفی گردید.
بهر تقدیر، اکنون زنگ خطر فرونشست به صورت جدّی برای کل استان گلستان به صدا درآمده است. دکتر هادی حق‌شناس استاندار گلستان در جلسه ستاد پیشگیری، هماهنگی و فرماندهی عملیات پاسخ به بحران استان، فرونشست زمین در گلستان از بندرگز تا گالیکش را جدی دانست و از دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی استان خواست تا طرح مطالعات این حوزه و برنامه‌های پیشگیرانه و مقابله‌ای با این پدیده را آماده کنند [خبرگزاری ایرنا، ۷ اردیبهشت ۱۴۰۰].
سازمان نقشه‌برداری کشور بنا به وظیفه ذاتی خود و بر اساس نامه شماره 75600 مورخ 3/5/1397 سازمان مدیریت بحران کشور در خصوص تهیه نقشه‌های فرونشست دشت‌های کشور، مطالعه فرونشست مناطق مختلف را در برنامه کاری خود قرار داده است. این سازمان با استفاده از مشاهدات ترازیابی دقیق، مشاهدات ایستگاه‌های دائم ژئودینامیک (ایستگاه‌های دائمی تعیین موقعیت ماهواره‌ای) و بالاخره تصاویر راداری (روش تداخل‌سنجی راداری)، تغییر شكل‌ها و جابجائی‌های سطحی پوسته زمین از جمله فرونشست را اندازه‌گیری و تحلیل می‌نماید.
بر همین اساس، و بنا به اظهارات رئیس اداره ترازیابی دقیق اداره کل زمین‌سنجی و نقشه‌برداری زمینی این سازمان، استان گلستان در منطقه‌ای به وسعت 4500 کیلومترمربع در اطراف شهرهای گرگان، کردکوی، بندر ترکمن، سرخنكلاته، آق قلا، گنبدکاووس و دلند دچار فرونشست شده است. بیشینه سرعت فرونشست مربوط به بندر ترکمن با نرخ سالانه 22.6 سانتی‌متر است. داده‌های شبکه ایستگاه‌های دائمی ژئودینامیک گرگان و مشاهدات شبکه ترازیابی دقیق درجه یک سازمان نقشه‌برداری نیز تغییرات ارتفاعی از حدود 20 سال پیش را تأیید می‌کنند [وب‌سایت سازمان نقشه‌برداری کشور، ۴ بهمن ۱۳۹۹].
در تازه‌ترین گزارشی که از وضعیت فرونشست شهرهای استان گلستان در اداره کل زمین‌سنجی و نقشه‌برداری زمینی سازمان نقشه‌برداری کشور تهیه شده، به وضعیت فرونشست شهر گرگان نیز پرداخته شده است. مطابق این گزارش، بخش‌هائی از این شهر در منطقه فرونشست واقع شده‌اند (نگاره 1). بیشینه نرخ فرونشست در بخش جنوبی شهر 2.5 سانتی‌متر و در بخش شمالی 4.5 سانتی‌متر در سال است. به علاوه، حومه شمال غربی و شمال شرقی شهر گرگان نیز با فرونشست سالانه حدود 8 سانتی‌متر مواجه است که پهنه‌های آن در حال پیش‌روی و گسترش به سمت مناطق شهری هستند.
نگاره 1) نقشه فرونشست شهر گرگان
