مروری بر پایش ژئودتیکی حرکات و جابجائی‌های ناشی از زمین‌لرزه‌ها در آذربایجان‌شرقی
بنا به گزارش خبرگزاری ایسنا، ساعت 5 و 25 دقیقۀ بامداد دوشنبه ۱۰ آبان ماه 1400، زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 3.4 ریشتر شهرستان ورزقان در آذربایجان شرقی را لرزاند. این زمین‌لرزه در عمق ۱۰ کیلومتری زمین و در روستای گلعنبر در فاصله ۹ کیلومتری ورزقان، ۳۱ کیلومتری خواجه و ۳۷ کیلومتری اهر رخ داد. گفتنی است شهرستان ۵۰ هزار نفری ورزقان در ۷۰ کیلومتری شمال‌شرق تبریز واقع شده است.
رخداد این زلزله، زمین‌لرزه‌هائی را در ذهن تداعی می‌کند که به صورت دو زمین‌لرزۀ بزرگ با فاصلۀ زمانی چند دقیقه‌ای در ساعت 16 و 53 دقيقه و نیز ساعت 17 و 4 دقيقه روز 21 مرداد ماه 1391 مصادف با 11 اگوست 2012 به ترتيب با بزرگاي 6.2 و 6 در مقیاس امواج پیکری در استان آذربايجان‌شرقي رخ داد و در اثر آن شهرستان‌هاي ورزقان، اهر و هرسين متحمل بیشترین خسارات جانی و مالی شدند.
منطقه شمال‌غرب ایران دارای ساختاری به شدت تغییر شکل یافته و گسلیده است که در ناحیه‌ای بین غرب دریای خزر، جنوب کمربند روراندگی قفقاز، شرق آناتولی و شمال رشته کوه‌های زاگرس واقع شده است. مقایسۀ داد‌ه‌های ژئوتکنیک و پارینه لرزه‌شناسی و همچنین الگوی پراکندگی تغییر شکل‌های فعال در گسترۀ آذربایجان‌شرقی همگی گویای وجود پتانسیل لرزه‌زایی در این منطقه است. از جمله گسل‌های مهم که در نواحی اطراف رومرکز زوج زمین‌لرزۀ اهر-ورزقان وجود دارند، می‌توان به گسل شمال تبریز، گسل بزقوش، گسل تسوج، گسل دشت مغان و گسل جنوب اهر اشاره کرد.
اکنون با وقوع این زمین‌لرزۀ تازه، جا دارد پایش ژئودتیکی حرکات و تغییر شکل‌های پوسته زمین در منطقۀ مذکور بار دیگر مورد تأمل قرار گیرد و نتایج حاصل از این پایش‌ها دوباره مرور گردند[1]. سازمان نقشه‌برداری کشور در منطقه آذربايجان داراي 25 ايستگاه دائمی و موردی GPS است (شکل 1) كه دو ايستگاه آن در اهر و خواجه قرار دارند. پس از وقوع زمین‌لرزه 1391، نتایج حاصل از پردازش داده‌هاي مربوط به ایستگاههای مورد اشاره، جابجايي مسطحاتی 3 تا 4 سانتی‌متر ناشي از زمين‌لرزه را روي ايستگاه‌های اهر و خواجه نشان داد. برای مثال مشخص گردید که در نتیجۀ این زمین‌لرزه، ایستگاه اهر به میزان تقریبی چهار سانتی‌متر در جهت شرق و تقریباً به همین میزان در جهت شمال جابجا شده است. البته در تحلیل‌های اولیۀ داده‌ها، تغییرات ارتفاعی محسوسی مشاهده نگردید.
بنا به گزارش خبرگزاری ایسنا، ساعت 5 و 25 دقیقۀ بامداد دوشنبه ۱۰ آبان ماه 1400، زمین‌لرزه‌ای به بزرگای 3.4 ریشتر شهرستان ورزقان در آذربایجان شرقی را لرزاند. این زمین‌لرزه در عمق ۱۰ کیلومتری زمین و در روستای گلعنبر در فاصله ۹ کیلومتری ورزقان، ۳۱ کیلومتری خواجه و ۳۷ کیلومتری اهر رخ داد. گفتنی است شهرستان ۵۰ هزار نفری ورزقان در ۷۰ کیلومتری شمال‌شرق تبریز واقع شده است.
رخداد این زلزله، زمین‌لرزه‌هائی را در ذهن تداعی می‌کند که به صورت دو زمین‌لرزۀ بزرگ با فاصلۀ زمانی چند دقیقه‌ای در ساعت 16 و 53 دقيقه و نیز ساعت 17 و 4 دقيقه روز 21 مرداد ماه 1391 مصادف با 11 اگوست 2012 به ترتيب با بزرگاي 6.2 و 6 در مقیاس امواج پیکری در استان آذربايجان‌شرقي رخ داد و در اثر آن شهرستان‌هاي ورزقان، اهر و هرسين متحمل بیشترین خسارات جانی و مالی شدند.
منطقه شمال‌غرب ایران دارای ساختاری به شدت تغییر شکل یافته و گسلیده است که در ناحیه‌ای بین غرب دریای خزر، جنوب کمربند روراندگی قفقاز، شرق آناتولی و شمال رشته کوه‌های زاگرس واقع شده است. مقایسۀ داد‌ه‌های ژئوتکنیک و پارینه لرزه‌شناسی و همچنین الگوی پراکندگی تغییر شکل‌های فعال در گسترۀ آذربایجان‌شرقی همگی گویای وجود پتانسیل لرزه‌زایی در این منطقه است. از جمله گسل‌های مهم که در نواحی اطراف رومرکز زوج زمین‌لرزۀ اهر-ورزقان وجود دارند، می‌توان به گسل شمال تبریز، گسل بزقوش، گسل تسوج، گسل دشت مغان و گسل جنوب اهر اشاره کرد.
اکنون با وقوع این زمین‌لرزۀ تازه، جا دارد پایش ژئودتیکی حرکات و تغییر شکل‌های پوسته زمین در منطقۀ مذکور بار دیگر مورد تأمل قرار گیرد و نتایج حاصل از این پایش‌ها دوباره مرور گردند[1]. سازمان نقشه‌برداری کشور در منطقه آذربايجان داراي 25 ايستگاه دائمی و موردی GPS است (شکل 1) كه دو ايستگاه آن در اهر و خواجه قرار دارند. پس از وقوع زمین‌لرزه 1391، نتایج حاصل از پردازش داده‌هاي مربوط به ایستگاههای مورد اشاره، جابجايي مسطحاتی 3 تا 4 سانتی‌متر ناشي از زمين‌لرزه را روي ايستگاه‌های اهر و خواجه نشان داد. برای مثال مشخص گردید که در نتیجۀ این زمین‌لرزه، ایستگاه اهر به میزان تقریبی چهار سانتی‌متر در جهت شرق و تقریباً به همین میزان در جهت شمال جابجا شده است. البته در تحلیل‌های اولیۀ داده‌ها، تغییرات ارتفاعی محسوسی مشاهده نگردید.
شکل 1) ایستگاههای دائمی و موردی GPS در منطقۀ آذربایجان و بردارهای سرعت نسبت به صفحۀ اوراسیا؛ منبع: گزارش اداره ژئودزی و ژئودینامیک
همچنین، جابه‌جایی حین لرزه‌ای (همالرزه‌ای) زلزلۀ سال 1391 با استفاده از ايستگاه‌های دائميGPS سازمان نقشه‌برداري کشور در یک بازه زماني 52 روزه تعيين شد. نتایج حاصل از تحلیل سری‌های زمانی ایستگاههای دائمي اهر، آمند، بهرمان، تبریز و خواجه، جابه‌جایی‌های 5 تا 20 میلی‌متری حین لرزه‌ای در منطقه را نشان داد. بیشترین جابه‌جایی‌ها در ایستگاههای اهر و خواجه برآورد شد که می‌تواند به علت نزدیکی این دو ایستگاه به گسل اهر باشد. به علاوه مشخص شد که بین دو ایستگاه اهر و خواجه در طول جغرافيايي 47 و 46 درجه، حرکتی کششی در مؤلفه شمالی-جنوبی موجب یک بازشدگي گردیده است. به عقیده برخی از کارشناسان، این ساز و کار کششی را می‌توان با قرار گرفتن ايستگاه اهر در جنوب سازوکار فشاری کوه‌هاي قفقاز مرتبط دانست.
اما به دلیل تراکم کم ایستگاههای دائمیGPS در منطقه، آشکارسازی دقیق جابه‌جایی‌های ژئودینامیک ناشی از زلزله اهر-ورزقان و نمایش دقیق‌تر جابجایی پوسته زمین نیازمند شبکه متراکم‌تری بود. بنا بر این، یک شبکه پایشیGPS متشکل از 16 ایستگاه چند‌منظوره واقع در محدودۀ منطقه وقوع زمین‌لرزه، انتخاب و اندازه‌گیری شد. این شبکه، 4 ایستگاه درجه یک و 12 ایستگاه درجه دوی چند‌منظوره ژئودزی را در بر می‌گرفت. برای پردازش اطلاعات شبکۀ مذکور، ایستگاههای دائمی و ثابت خارج از محدوده زمین‌لرزه نیز مورد استفاده قرار گرفتند. برای این منظور 5 ایستگاه اردها، بابره سفلی، هشترود، اسکو و ترکمنچای از شبکه ژئودینامیک کشور به عنوان ایستگاههای ثابت انتخاب گردیدند. در این مطالعه، بُردار جابه‌جایی به همراه بیضی خطا برای هر ایستگاه محاسبه و تعیین گردید. نتایج این بررسی قابلیت استفاده از شبکه چند‌منظوره ژئودزی کشور در برآورد میزان جابه‌جایی پوسته زمین در اثر وقوع زمین‌لرزه را تأیید کرد.
منابع:
https://www.isna.ir/news/1400081006854/
http://jnrs.iau-tnb.ac.ir/article_515949.html
http://www.iiees.ac.ir/fa/wp-content/uploads/2012/09/Ahar_Earthquake.pdf
http://magiran.com/p1436341
https://www.ncc.gov.ir/vdcfijdcaw6dx.giw.html
https://www.ncc.gov.ir/vdcf.tdyiw6dcxgiaw.html
http://jnrs.iau-tnb.ac.ir/article_515949.html
http://www.iiees.ac.ir/fa/wp-content/uploads/2012/09/Ahar_Earthquake.pdf
http://magiran.com/p1436341
https://www.ncc.gov.ir/vdcfijdcaw6dx.giw.html
https://www.ncc.gov.ir/vdcf.tdyiw6dcxgiaw.html
[1] این بررسی‌ها عمدتاً در اداره ژئودزی و ژئودینامیک سازمان نقشه‌برداری کشور یا با همکاری کارشناسان این اداره انجام شده‌اند.