مهندس غلامرضا کریم‌زاده، عضو کمیته مدیریت بحران سازمان نقشه‌برداری کشور
لزوم شناسایی و ارزیابی آسیب‌پذیری ناشی از سیل
لزوم شناسایی و ارزیابی آسیب‌پذیری ناشی از سیل
در هفته جاری هشدار قرمز دربارۀ احتمال وقوع سیل در استان‌های بوشهر، هرمزگان، جنوب کرمان و فارس از سوی سازمان هواشناسی کشور صادر شد. این هشدار‌ها معمولاً با توصیه‌هایی نظیر اجتناب از توقف و تردد در حاشیه رودخانه‌ها و مسیل‌ها، پرهیز از مسافرت‌های غیر ضروری، پاک‌سازی کانال‌ها و آبراهه‌ها، بازگشایی دهانۀ پل‌ها، عدم جابه‌جایی عشایر کوچ‌رو و جمع‌آوری دام‌ها از حاشیه رودخانه‌ها و مسیل‌ها همراه است.
بدون تردید اعلان و آگاهی‌بخشی به مردم در خصوص بروز یک مخاطرۀ طبیعی مانند جاری‌شدن سیلاب امری کاملاً ضروری بوده و در تقلیل خسارات جانی و مالی ناشی از آن بسیار مهم و مؤثر است. اما با وجود اطلاع‌رسانی قبلی در خصوص وقوع بارش‌های شدید، میزان خسارات و آسیب‌های وارده بر مردم همچنان بالا است. پیامدهای ناگوار وقوع بارش‌های سیل‌آسا مؤید این نکته است که آمادگی مواجهه و مقابله با این پدیده هنوز در سطح مطلوبی قرار ندارد. اکنون باید پذیرفت که تغییرات اقلیمی، نظام و الگوی بارش در مناطق مختلف دنیا را تحت تأثیر قرار داده است. در حال حاضر، به دليل تغييرات آب و هوايى، فراوانی بارش‌هاى شديدى كه به مخاطرۀ سيل منتهی مى‌شوند، به طور چشمگیری رو به افزایش است و اين بدان معناست كه در سراسر جهان بسيارى از مناطق شهرى و غیر شهری در معرض تهديدهاى جدى سيل قرار دارند. بارش‌های مداوم و سنگین و همین‌طور بارندگی‌های رگباری و کوتاه‌مدت هر دو از عوامل دخیل در افزایش وقوع سیلاب هستند. در برخی از مناطق کشور ما، به ویژه در مناطق جنوبی و غربی، میزان بارانی که در گذشته در طول یک سال به صورت توزیع‌شده نازل می‌گردید اکنون طی چند روز می‌بارد. بنا بر این، لازم است محیط و شرایط سکونت و فعالیت مردم چه در مناطق شهری و چه در مناطق روستائی با تغییرات الگوهای زمانی و مکانی نزولات جوی وفق داده شود. پیش نیاز ایجاد این سازگاری و انطباق، شناخت دقیق و علمی علل و عواملی است که موجب افزایش آسیب‌پذیری در برابر ناهنجاری‌های بارشی می‌شوند. کمبود زیرساخت‌های زهکشی و جمع‌آوری آب‌های سطحی و همچنین گسترش سطوح نفوذناپذیر، تغییر کاربری اراضی و از بین رفتن کانال‌های طبیعی دفع روانآب‌های سطحی، بافت‌های مسکونی قدیمی و متراکم، ساخت و سازهای ضعیف و استفاده از مصالح کم کیفیت، استفاده از مواد غیر مقاوم در برابر آب و همچنین ساخت منازل مسکونی در مسیل‌ها و مناطق سیل‌خیز به ویژه توسط اقشار کم درآمد جامعه، از عوامل عمده در تشدید خطرپذیری و آسیب‌پذیری در برابر سیل محسوب می‌شوند.
هدف نهائی ارزيابى آسيب‌پذيرى در برابر سيل، كاهش خطرات و خسارات و افزايش تاب‌آورى در برابر این مخاطره است. با انجام این ارزیابی، مناطق آسیب‌پذیرتر نسبت به سیل شناسایی و مشخص می‌شوند و ماهیت این آسیب‌ها نیز روشن می‌گردد. به عبارت دیگر نتایج ارزیابی آسیب‌پذیری، در شناخت دلايل اصلى ايجاد سيل، در اولویت‌بندی نواحی نیازمند به اقدام و عملیات سریع، و همچنین در ارائه‌ی راهکارهای مناسب برای کاهش تلفات و خسارات، از اهمیت بالائی برخوردارند. برای مثال با شناسایی نوع آسیب‌ها و تعیین درجۀ آسیب‌پذیری منازل و ساختمان‌ها در برابر ورود سیلاب، الزام رعایت استانداردهای ساخت و ساز در فرآیند نوسازی یا بازسازی و بهسازی ساختمان‌ها را می‌توان به عنوان راهکاری مناسب در نظر گرفت.
اما نقشه‌های پهنه‌بندی مناطق مستعد وقوع سیل (پهنه‌های سیل‌گیری و سیل‌خیزی) و نیز نقشه‌های درجۀ آسيب‌پذيري مناطق، از ملزومات اساسی در مطالعات مربوط به شناسایی و ارزیابی خطرپذیری و آسیب‌شناسی مناطق در برابر خطر سيل هستند. در تهیه نقشه‌های آسيب‌پذيري مناطق شهری به طور معمول از معیارهای ارزیابی مانند حريم مسيل‌ها و رودخانه‌ها، ساختار شبكه ارتباطي، كاربري زمين، تراكم ساختمان‌ها و توان كلي دفع سيلاب منطقه (شبکه زهکشی) استفاده می‌گردد. سپس با تلفیق معیارها و انجام تحلیل‌های چند معیاری، درجۀ آسیب‌پذیری مناطق با عناوینی مانند کاملاً آسیب‌پذیر، با آسیب‌پذیری متوسط، و با كمترين مقدار آسيب‌پذيري و بدون آسيب، مشخص می‌شوند.
در ارزیابی‌های جامع‌تر، مؤلفه‌هاى هواشناسى، هيدرلوژيكى، طبيعى، اجتماعى و اقتصادى به همراه معيارهاى متعدد براى هر مؤلفه منظور می‌شوند. برای مثال برای مؤلفه هواشناسى، معیارهایی مانند شدت، مدت و فراوانی وقوع بارش و همچنین تغییرات دمائی هوا لحاظ می‌گردند. در این ارزیابی‌ها نیز سرانجام میزان آسیب‌پذیری مناطق از سیل، با درجاتی مانند بسیار ناچیز، ناچیز، متوسط، زیاد و بسیار زیاد طبقه‌بندی می‌گردند.
بهر حال، مديريت سيلاب بیش از هر چیز به داده‌هاي مكاني یکپارچه و ادغام شده وابسته است. لایه‌های اطلاعات خاک‌شناسی، کاربری اراضی، شیب زمین، بارش و شبکه زهکشی تقریباً در همۀ مطالعات شناسائی پتانسیل خطر سیل کاربرد دارند و تعیین میزان خطر سیل برای کاربری‌های مختلف، مستلزم همپوشانی و تلفیق لایه‌های اطلاعاتی متعدد است. علاوه بر این، نقشه‌های ميزان آسيب‌پذيرى در برابر سيل، مبناى اولويت‌بندى اقدامات در مديريت بحران و نيز اقدامات كنترلى در راستاى كاهش پیامدهای سيل هستند. انتخاب و ارایۀ راهکارهای مناسب مانند آزادسازی مناطق مستعد سیلاب، تغییر کاربری‌های پر خطر به کاربری‌های مجاز، جلوگیری از ساخت و ساز در مناطق با خطر متوسط به بالا و ممانعت از احداث واحدهای مسکونی در حریم مسیل‌ها، اصلاح و تعریض شبکه معابر، اصلاح شبکه زهکشی، ایجاد سازه‌های جدید با استفاده از مصالح مرغوب و مقاوم، کاهش تراکم ساختمانی و جمعیتی در مناطق با آسیب‌پذیری بالا و مكانيابي صحيح استقرار مراكز امداد‌رساني، بیش از هر چیز منوط به تهیه و به کارگیری نقشه‌های خطرپذیری و آسیب‌پذیری است.
