روزنامه همشهری: فرونشست در دشت‌های ایران

اولین نشانه‌های فرونشست در کشور، در دهه50 دیده شد. 20سال بعد و در دهه70 نشانه‌های آشکارتری از فرونشست به‌خصوص در منطقه رفسنجان رخ نمایاند. سپس اوایل دهه80 و چند سال بعد از ورود کشور به آغاز دوره خشکسالی که کاهش منابع آب ورودی و افزایش خروجی و برداشت آب را به‌دنبال داشت، جی‌پی‌‌اس‌ها اعداد و ارقام نامتعارفی از جابه‌جایی زمین در ایران نشان دادند. در این زمان، بررسی دشت شهریار به‌صورت خاص مورد توجه قرار گرفت. اواسط همین دهه نیز نخستین مطالعات جامع بررسی فرونشست‌ها در کشور انجام شد.

اکنون اطلس فرونشست‌های کشور انتشار‌یافته و نقشه ملی آن نیز در دست انتشار است. برداشت بی‌رویه آب و عدم‌تعادل بین میزان ورود آب به سفره‌های آب زیرزمینی و میزان خروج آب از این سفره‌ها، دلیل اصلی فرونشست در ایران است و به همین علت عمده فرونشست‌ها در دشت‌ها و زمین‌های کشاورزی رخ می‌دهد.
هم‌اکنون در میان دشت‌هایی که درکشور دچار فرونشست شده‌اند، دشت‌های شاخصی وجود دارد که به‌جز بالا‌بودن نرخ فرونشست در آنها، نزدیکی به مراکز جمعیتی یا مسیرهای مواصلاتی و تاسیسات زیربنایی، نگرانی‌های جدی در مورد این کانون‌های فرونشست ایجاد کرده است. براساس آنچه سازمان زمین‌شناسی اعلام کرده، فرونشست یک سانتی‌متر و بیشتر، بحران است و این درحالی است که در برخی دشت‌های کشور سالانه تا 15سانتی‌متر فرونشست هم ثبت شده است.
طبق تعریف یونسکو، «فرونشست عبارت است از فروریزش یا نشست سطح زمین که به دلایل متفاوت، در مقیاسی بزرگ و در قالب حرکتی قائم و رو به پایین روی می‌دهد.»

به‌گفته کارشناسان، آب‌شدن یخ و تراکم نهشته‌ها، تخریب تحت‌تأثیر فعالیت‌های زمین‌ساختی، فعالیت‌های انسانی همچون برداشت بی‌رویه آب، حفر تونل در زیرزمین و... ازجمله دلایلی است که فرونشست و البته در مواردی ایجاد فروچاله‌ها را رقم می‌زند. در ایران، ‌برداشت بی‌رویه آب، دلیل اصلی فرونشست‌ها‌ست. در سال‌های خشک و کم‌بارش، حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، باهدف کشاورزی، افزایش چشمگیری یافته است. برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در حالی همچنان ادامه دارد که سفره‌های آب زیرزمینی به‌دلیل کم‌بارشی، تغذیه نمی‌‌شوند و آبخوان‌ها آخرین داشته‌های آب خود را هم با پمپ چاه‌ها از دست می‌دهند و تخریب می‌شوند. بدین‌ترتیب خاک روی هم فروریخته و آنچه خود را در بالا نشان می‌دهد، پایین رفتن سطح زمین یا همان فرونشست است.

دشت‌های بحرانی و شهرهای در معرض خطر
فرونشست در زمینی رخ می‌دهد که ترکیب رسوبات ریزدانه در آبخوان زیاد باشد. کشاورزی هم در دشت‌های ریزدانه انجام می‌شود و به همین دلیل بسیاری از دشت‌های کشور به‌خاطر حفر چاه‌های متعدد برای کشاورزی، به میزان قابل توجهی دچار فرونشست شده‌اند. بعضی از آنها به‌دلیل دارا‌بودن همزمان 3شاخص نرخ بالای فرونشست، نزدیک‌بودن به مراکز جمعیتی و همچنین نزدیکی به خطوط مواصلاتی، ‌راه‌آهن یا خطوط انرژی در وضعیت بحرانی‌تر قرار دارند.

رضا شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی، زیست‌محیطی و مهندسی سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور به همشهری می‌گوید: «دشت‌های جنوب تهران تا جنوب قزوین و محدوده بوئین‌زهرا، دشت ورامین، جنوب و جنوب‌غرب کرج تا نظرآباد، دشت نیشابور، دشت مشهد، کاشمر، کبودرآهنگ همدان، نهاوند، رزن، فامنین، سلماس، مرند، شهرضا و مهیار در اصفهان و حتی دشت گرگان در شمال کشور ازجمله شاخص‌ترین و بحرانی‌ترین دشت‌هایی هستند که دچار فرونشست شده‌اند.» در میان بعضی شهرهای کشور نیز شهرهایی هستند که به‌دلیل نزدیک‌بودن به دشت‌ها یا قرارداشتن روی دشت، فرونشت آنها را تهدید می‌کند. به گفته مدیرکل مخاطرات زمین‌شناسی، شمال شهر اصفهان، جنوب و جنوب غرب تهران، کرج، مشهد، مرودشت، جیرفت، کرمان، رفسنجان، اراک، کاشان و خوزستان ازجمله شهرهایی هستند که براساس آخرین نقشه تهیه‌شده در سازمان زمین‌شناسی کشور در معرض تهدید جدی فرونشست قرار دارند.

یحیی جمور، معاون فنی سازمان نقشه‌برداری نیز درخصوص احتمال بحرانی‌بودن فرونشست در این شهرها، می‌گوید: «نمی‌توانیم از کلمه بحران استفاده کنیم، اما اگر روند برداشت و تخلیه آبخوان‌ها به همین صورت ادامه یابد، ‌قطعا در آینده دچار بحران خواهیم شد.»

شهبازی، مدیرکل دفتر بررسی مخاطرات زمین‌شناسی نیز با تأکید بر اینکه هنوز شهرها وارد مرحله بحرانی نشده‌اند، ‌دشت‌های کشور را به‌دلیل نرخ بالای فرونشست، بحرانی دانسته و می‌گوید: «بیشینه نرخ فرونشست در این دشت‌ها سالانه 15سانتی‌متر به بالا‌ست که این میزان قطعا بحرانی است.» او نیز همچون معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور معتقد است، هرچند فرونشست تا حدودی وارد برخی شهرها شده، اما نمی‌توان از کلمه بحران برای آن استفاده کرد؛ بلکه این یک چالش بزرگ است و نیازمند مدیریت صحیح. فرونشست نه‌تنها مراکز جمعیتی و راه‌های مواصلاتی را تهدید می‌کند، بلکه وقوع آن در دشت‌های کشاورزی هم تهدید بزرگی است. معاون فنی سازمان نقشه‌برداری در این رابطه به همشهری می‌گوید: «‌در مناطقی، ‌فرونشست در دشت‌های کشاورزی با شکاف‌های دارای چند متر عمق و عرض و طول همراه است و حتی خطر سقوط نیز دارد. در این مناطق امکان فعالیت و آبیاری از کشاورز سلب می‌شود. گاهی اوقات کشاورزان با خاک دستی، شکاف‌های ایجاد شده را پر می‌کنند تا کشاورزی‌شان مختل نشود، اما این چاره کار نیست و دوباره شکاف از جای دیگری آغاز می‌شود.»

بحران فرونشست بیخ گوش پایتخت
دشت‌های جنوبی تهران نیز در زمره جدی‌ترین و بحرانی‌ترین دشت‌های کشور از نظر فرونشست قرار دارند و به‌گفته یحیی جمور، معاون فنی سازمان نقشه‌برداری کشور، ‌نرخ فرونشست در جنوب و جنوب‌غرب تهران حدود 20سانتی‌متر در سال است که عدد بالایی است. عمده این فرونشست نیز در دشت کشاورزی شهریار رخ داده است. به‌گفته او، قرار‌گرفتن این دشت‌ها در نزدیکی محدوده جمعیتی تهران، نرخ بالای فرونشست در آنها و همچنین نزدیکی‌شان به راه‌های مواصلاتی، خطوط راه‌آهن و خطوط انرژی، ‌این دشت‌ها را نیز در زمره دشت‌های بحرانی کشور قرار داده و نیازمند مدیریت و تعادل‌بخشی میان تخلیه و تغذیه آبخوان‌های استان تهران است تا پایتخت پرجمعیت و متراکم تهران از مخاطرات فرونشست در امان بماند.

امامعلی یگان‌زاده، رئیس اداره حفاظت محیط‌زیست شهرستان پیشوا روز گذشته به ایرنا گفت: فرونشست زمین در پیشوا درحال نزدیک‌شدن به مناطق مسکونی شهری و نیز خطوط راه‌آهن‌ و 3خط بزرگ فشارقوی برق است. شکاف‌های ایجاد‌شده در زمین‌های کشاورزی روستای معین‌آباد شهرستان پیشوا نیز تا آنجا ادامه یافته که کشاورزی در این زمین‌ها امکان‌پذیر نیست و پرکردن چاله‌های ایجاد‌شده با خاک نیز چاره‌ساز نخواهد بود. محمد داوودی، مدیر اداره امور آب شهرستان ورامین نیز از وجود 1400حلقه چاه غیرمجاز در دشت ورامین خبر داده‌ که براساس آنچه او به آن اشاره کرده، بحران فرونشست در چندقدمی تهران را تشدید کرده است.

بررسی میزان فرونشست در استان‌های مختلف با ثبت تصاویر متعدد و اندازه‌گیری‌های دقیق انجام می‌شود. جدول فوق، محدوده بیشترین نرخ‌های ثبت‌شده فرونشست استان در یک سال است که از بررسی اطلس‌های تهیه‌شده در آن استان استخراج شده. در این جدول تنها به استان‌هایی اشاره شده که محدوده بیشترین نرخ فرونشست‌شان به 20سانتی‌متر در سال هم رسیده است.